Phrygia'da çiftçi tanrısı : "DII Brontonti Eukhen"

Abstract

Kuzeybatı Phıygia ile Bithynia bölgelerinde, Roma İmparatorluk Dönemi'nin 2. ve 3. yüz yıllarına tarihlenen ve çiftçilerin birçok tanrıya tapındıklarını kanıtlayan yüzlerce adak taşı ele geçmiştir. Bu tanrılar içerisinde, özellikle çeşitli Zeus kültlerinin çok yoğun belgelendiği göze çarpmaktadır. Hava tanrısı Zeus'un bu bölgeler için aynı zamanda bir bereket tanrısı olduğu anlaşılmaktadır. Tarımın yüzyıllar boyu ana geçim kaynağı olduğu bu bölgelerde, iklimden de sorumlu bir hava tanrısının böylesine önemli olması anlaşılır bir durumdur. Sayısız Zeus kültleri içinde, özellikle birisinin çok yoğun belgelendiği dikkati çekmektedir: Zeus Bronton. Bu çalışmada, Roma'daki Latince beş adak dışında, diğerleri Eski Yunanca yazıt taşıyan top lam 317 Zeus Bronton adağı incelenmiştir. Tanrı, adının da belirttiği gibi, öncelikle bir hava ve gökgürültüsü tanrısıdır. Ancak, adaklar ve kült yakından incelendiğinde, onun aynı za manda bir bereket tanrısı olduğu ve özellikle kırsal kesimde çiftçiler tarafından tapınım gör düğü anlaşılmaktadır. Yöre çiftçileri, Zeus Bronton'un, yağmur vermesinin dışında, tarım ürünlerini, hayvanlarını, hatta bizzat kendilerini ve ailelerini her türlü tehlikeye karşı koruyup sağlık ve esenliklerini sağladığına inanmışlardır. Zeus Bronton, tapınım gördüğü bölgenin en güçlü tanrısıdır ve özellikle kırsal kesim halkı tanrının gücünden çekinmektedir. Adakların incelenmesi sonucunda, tanrıya sunulmuş 94 eserin mezar taşı olduğu anlaşılmıştır. Tanrının adı bölgenin mezar taşlarında apotropaik (belayı savuşturucu) anlamda kullanılmış ve bu yolla mezar soyguncularına karşı önlem alınmaya çalışılmıştır. Phrygia mezar taşlarında yer altı tanrılarının yanında bölgenin diğer güçlü tanrılarının isimlerinin sıkça geçmesi mezar hır sızlığının İmparatorluk Dönemi'nde yaygın olduğunu göstermektedir. Yoğun buluntular, kültün ana merkezinin Kuzeybatı Phrygia'da, antik Dorylaion ve Nakoleia kentleri ile teritoryumları olduğunu kanıtlamıştır. Fakat kült, bu bölgeden başka, az da olsa Kotiaion ile Aizanoi çevresinde de belgelenmiştir. Kültün çok yoğun tapınım gördüğü ikinci merkez ise, Bithynia'nın güneyinde, bugünkü Bilecik îli ve çevresidir. Bu yörenin de karakteri çiftçiliktir. Yerel bir Anadolu tanrısı olan Zeus Bronton'un önemli bir özelliği, Anadolu dışında da belgelenmiş olmasıdır. İmparatorluğun başkenti Roma'dan ele geçen Yunanca ve Latince adaklar tanrının burada bir tapınağı olduğunu düşündürmektedir. Roma'dan başka, Ege Adaları'ndan Santorin (Thera) ile Kerç Boğazı'ndaki Kytaion Kenti'nde kültün tapınımına rastlanmıştır. Kuzeybatı Phrygia ile Bithynia dışında Anadolu'da tek tük ele geçen adaklar, kültün bu yörelere yayıldığını söylemek için yeterli değildir. Adakların bütün dağılım alanının incelenmesi sonucunda, kültün tapınım gördüğü ana bölgenin Kuzeybatı Phrygia ile Bithynia'nın güneyi olduğu kesinlik kazanmıştır. Çeşitli tiplerde karşımıza çıkan adaklar buluntu bölgelerine göre tipolojik farklılıklar göstermektedir. Kuzeybatı Phrygia'daki adak tipleri steller, altarlar ve büstlerdir. Fakat, küçük bir Kybele Heykelciği ile tipi belirlenemeyen birkaç adak da bulunmuştur. Adak tipi çoğunlukla altarlardan oluşan Bithynia'dan sadece iki stel tanınmaktadır. Bütün stel ve altar adaklarındav birçok tipolojik alt grup belirlenmiştir. Eserlerin üzerinde genellikle yörenin tarım ve bağcılık karakterine işaret eden öküz başı, saban, üzüm salkımı veya krater gibi betimler görülmekte dir. Roma'daki adaklar içinde birkaç heykel de bulunmaktadır. Tipolojik ayrım içinde stilistik bir gelişme göstermeyen adaklar, arkeolojik ve epigrafik veriler göz önüne alındığında t. S. 2. yy. 'in ilk çeyreği ile 3. yy. 'in 2. yarısı arasına tarihlenebilmektedir. Hıristiyanlığın bölgeye hakim olmasıyla birlikte, tüm Pagan kültler gibi, Zeus Bronton'un kültü de sona ermiş olma lıdır. Kökeni olasılıkla çok eski devirlere kadar inen Anadolu'nun bu yerli tanrısının çeşitli tanrılarla birlikte tapınım gördüğü anlaşılmaktadır. Yazıtlarda, tanrının adının yanında Zeus Astrapton, Zeus Karpodotes, Zeus Eukharistos, Zeus Agathios, Zeus Soter, Zeus Perses, Sabazios, Hermes, Hosios ve Meter (Kybele) gibi tanrı ve tanrıçaların isimleri belgelenmiştir. Ayrıca, kültün Zeus Limnenos, Zeus Dagustes, Hekate ve Mithras'la da ilişki içinde olduğu anlaşılmaktadır. Zeus Bronton, Phrygia'da tapınılmayan hava tanrısı Zeus Brontaios'la ortak tapınım görmemiştir ve iki kült arasında herhangi bir ilişki belgelenmemiştir. Ayrıca, tanrının Zeus Bennios'la da ortak tapınım görmediği ortaya çıkmaktadır. Bugüne kadar, sayısız adak taşının yayımlanmasıyla yüzyılı aşkın bir süredir bilim dünya sında tanınan Zeus Bronton ve kültü hakkında, epigrafik ve arkeolojik yönden herhangi bir araştırma yapılmamıştır. Bu çalışmayla söz konusu eksiklik giderilmeye ve bu konuda bir başvuru kaynağı oluşturulmaya çalışılmıştır.