Türkiye elektrik piyasasında gelişmeler: perform, performans ve talep analizi

Abstract

Özellikle son yirmi yılda, liberalleşme ve özelleştirme akımlarının da etkisiyle, dünyada elektrik sektöründe özelleştirme, rekabet ve regülasyon unsurlarını kapsayan reform çalışmaları başlamıştır. Türkiye'de 1980 ve 1990'lı yıllarda özel kesimi elektrik üretim ve dağıtım faaliyetlerine dahil etmek için çeşitli kanunlar çıkarılmıştır. Ancak sektördeki temel reform süreci 2001 yılında 4628 No'lu Elektrik Piyasası Kanunu (EPK) ile başlanmış ve bu kanun rekabete dayalı elektrik piyasası oluşturmayı hedeflemiştir.Bu çalışmada Türkiye elektrik piyasasında gerçekleştirilen reformun etkileri iki açıdan ele alınmaktadır. Birincisi, elektrik sektörünün performansı uluslararası yazında yaygın kabul gören rezerv marj, fiyat, yatırım, kapasite kullanım oranları ve karlılık göstergeleri ile değerlendirilmektedir. İkincisi, elektrik piyasası reformu kapsamında beklenen fiyat düşüşlerinin (maliyet kaynaklı) ve EPK'nın öngördüğü çapraz sübvansiyonların kaldırılmasının fiyat değişmeleri yoluyla ekonomi üzerindeki etkileri incelenmektedir. Bu bağlamda elektriğin en büyük iki tüketici grubu olan imalat sanayi ve hanehalkı için talep modeli tahmin edilmiştir. Talep projeksiyonlarının güvenilir ve ekonomik değişkenleri içeren talep modellerine dayalı yapılması, talep projeksiyonları temelinde üretim projeksiyonlarının hazırlanması, arz güvenliğinin sağlanması, reform sürecinde elektrik sektöründe düzenlemelerin sürdürülebilirliği açısından önemli unsurlardır.Elektrik sektörünün performansı kapsamında arz güvenliğini ifade eden rezerv marj oranlarının, her ne kadar sektör uzmanları tarafından optimale yakın olduğu ifade edilse de, yüksek olduğuna dair ip uçlarına ulaşılmıştır. Elektrik maliyetlerinde önemli artışlara neden olan kayıp kaçak oranlarında son yıllarda dağıtım aşamasında düzelmeler olsa da, oranlar hem OECD hem de dünya ortalamasının hala üzerindedir. Elektrik sektöründe yatırım harcamalarında son 1-2 yılda Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği'nin (DUY) uygulamaya konulması ile birlikte bir artış gözlemlense de, yatırımlarda dikkate değer artış olduğu söylenemez. Kapasite kullanım oranları hem termik hem de hidrolik santrallerde azalmaktadır. Elektrik sektöründeki önemli kuruluşların finansal durumu istikrarlı değildir. Hem bölgeler hem de tüketiciler arasındaki çapraz sübvansiyonlar hala devam etmektedir.Çalışmada, Türkiye elektrik tüketiminde en büyük paya sahip olan imalat sanayisinin (%46.2) elektrik talebi Translog maliyet fonksiyonu tanımlanarak tahmin edilmiştir. Elektrik tüketiminde en büyük ikinci paya sahip olan hanehalkı elektrik talebi ise 81 il düzeyinde ve 1994-2001 dönemi için oluşturulan panel veri seti kullanılarak tahmin edilmiştir. Translog maliyet fonksiyonu sonuçlarına göre, elektrik hem işgücü hem de sermaye üretim faktörleri ile tamamlayıcı girdilerdir. Bu sonuçlara göre elektrik sektörü reformu ile birlikte elektrik fiyatlarının düşmesi istihdamı artıracaktır. Diğer taraftan aramalı girdisi ile elektrik ikame olduğundan, elektrik fiyatlarındaki düşüş aramalı girdi kullanımını azaltacağından, imalat sanayisinde girdi maliyetlerinin azalmasına ve imalat sanayisinin rekabet gücünün artmasına katkıda bulunacaktır. Elektrik fiyatlarının düşmesi durumunda, imalat sanayinde yatırımların önemli miktarda artacağı söylenebilir. İmalat sanayisinin talebin fiyat esnekliği birim esneğe yakın, hanehalkının elektrik talebinin fiyat esnekliği ise düşüktür. Hanehalkı elektrik talebinin gelir esnekliği düşük olmakla birlikte, kişi başına gelir artışı, hanehalkı sayısındaki artış ve kentli nüfus oranındaki artış konut elektrik talebini artıracak temel değişkenlerdir.