Sinemada mekan kullanımının filmin atmosferine olan etkisi: Türkiye sineması özelinde bir değerlendirme

Abstract

Planlama ve sinema disiplinlerinin ara kesitinde yürütülen bu çalışmanın amacı; sinemada yönetmen ve sanat ekibi tarafından oluşturulması hedeflenen film atmosferinin mekân kullanım tercihleriyle nasıl şekillendirildiğinin ve izleyici üzerinde filmin bıraktığı mekânsal algıda bu tercihlerin rolünün incelenmesidir. Bu doğrultuda Türkiye Sineması değerlendirmeye alınmıştır. Filmlerin içerisinde karakterler kendi mekân deneyimlerini yaşarken bir yandan da yönetmenin mekân kullanım tercihleriyle birlikte beyazperdenin önündeki izleyicilerin mekân algısı şekillenmektedir. Hem yönetmenin mekânı kullanma biçimi hem de anlatıda karakterin mekân ile olan etkileşimi; senaryoya ilaveten renk, ışık, çerçeve/mizansen ve sesten oluşan film atmosferini iki koldan da beslemektedir. Çalışma bu yüzden film içerisindeki karakterlerin mekân deneyimlerinin iyi analiz edilmesine paralel olarak izleyici üzerinde mekânın etkisinin daha anlaşılır olduğu ve mekânın atmosfere etki edebilmesi için "mekân üretiminin" gerçekleşmesi gerektiği fikrinden yola çıkmaktadır. Bir mekânın üretiminin gerçekleşmesinin; "mekânın deneyimlenmesi" kavramının oluşmasına bağlı olduğunu belirten kent filozofu Henri Lefebvre için kavram üç temel unsurdan oluşmaktadır. Mekânın toplumsal ve zihinsel bir üretim biçimi olduğunu belirten Lefebvre; hem her üretim tarzında ve toplumda mekân üretiminin anlamlandırılmasına hem de zihinsel düzeyde toplumsal ile fiziksel mekânların karşılıklı ilişkilerini incelemeye imkân sağlayan "mekânsal üçlü" analizini önermektedir. Çalışma bu noktada karakterlerin film içerisindeki mekân deneyimlerini önerilen mekânsal üçlü bağlamında incelemiştir. Diğer yandan aslında karakterler ile film süresince etkileşim halinde olan izleyicinin yönetmenin ona sunduğu ölçüde elde ettiği mekân deneyimi ise sinema literatüründe Gillian Rose tarafından "iyi göz" tekniği üzerinden ele alınmıştır. Böylelikle hem karakterin hem de izleyicinin elde ettiği mekân deneyimi bağlamında sinemada mekân üretimin nasıl gerçekleştiği açıklanmaya çalışılmıştır. Çalışmada yöntem olarak hem sosyal bilimlerdeki nitel araştırma yöntemlerinden biri olan "betimsel analiz tekniği" hem de güzel sanatlar eğitiminde kullanılan görsel araştırma yöntemlerinden biri olan "kompozisyonel analiz tekniği" birlikte kullanılmıştır. Çalışmanın evrenini oluşturan 688 adet film arasında; Türkiye Sineması'nın mekân tercihinde uzun yıllar biricikliğini korumuş İstanbul, çalışmanın mekânsal eksenini oluşturmuştur. Bu doğrultuda daha önce çalışma içerisinde mekânsal analizi yapılmamış olma, yurtdışı film festivallerinde ve güçlü atmosfer yaratımındaki önemi nedeniyle kurgu dalında herhangi bir başarı elde etme kriterlerini bir arada sağlayan filmler tespit edilmiştir. Tespiti yapılan ve mekân kullanımı konusunda derinlikli incelemeye elverişli olan; Emin Alper'in yönettiği Abluka (2015), Ceylan Özgün Özçelik'in yönettiği Kaygı (2017) ve Ramin Matin'in yönettiği Son Çıkış (2018) filmi olmak üzere üç adet filmin detaylı olarak incelemesi yapılmıştır. Yapılan incelemeler sonucu gerçek mekânlarda çekilmesine rağmen "distopik" bir atmosfer yaratmayı başardığı sinema literatüründe de belirtilen üç filmde; yönetmenin bu mekânsal üretimi nasıl gerçekleştirdiği ve izleyicinin mekânsal algısını nasıl etkilediği okuyucuya aktarılmıştır. Abluka (2015) filmi için 19 adet sinemasal plan ve 21 adet görsel imge, Kaygı (2017) filmi için 23 adet sinemasal plan ve 32 adet görsel imge son olarak Son Çıkış (2018) filmi için 23 adet sinemasal plan ve 32 adet görsel imge incelenerek filmlerin "kuşatan mekân" algısı ortaya çıkarılmıştır.